Yapay Zekâ Anayasası: Küresel Düzenlemeler Başlıyor

Yapay zekâ (YZ), insanlık tarihinin en dönüştürücü teknolojik atılımı olma yolunda hızla ilerliyor. Sadece bir yazılım değil; bilgi, üretim, iletişim, güvenlik ve hatta siyaset üzerinde devrim yaratan bir güç. Ancak bu dönüşüm, beraberinde ciddi etik, hukuki ve güvenlik sorunları da getiriyor. 2025 itibarıyla artık dünya, yapay zekânın büyüleyici potansiyelinden çok, kontrolsüz gücünün yaratabileceği tehditleri tartışıyor.

Bu nedenle başta ABD, Avrupa Birliği ve BRICS ülkeleri olmak üzere birçok ülke, yapay zekâya dair küresel ilkeler belirleme ve bir tür “Yapay Zekâ Anayasası” oluşturma yolunda adımlar atıyor. Peki bu ne anlama geliyor? Neden şimdi? Ve bu düzenlemeler, geleceğimizi nasıl şekillendirecek?

Neden Küresel Bir Anayasaya İhtiyaç Duyuluyor?

Yapay zekâ sistemleri artık sadece bilgi işleme veya öneri sunma görevlerini yerine getirmiyor. Sürücüsüz araçlardan sağlık teşhislerine, askeri otonom silahlardan finansal algoritmalara kadar hayati kararları onlar veriyor.

Bu sistemlerin karar mekanizmaları şeffaf değil; hatalarında sorumluluğun kimde olduğu belirsiz. Ayrıca, bazı YZ sistemlerinin önyargı, ayrımcılık ve manipülasyon ürettiği defalarca gözlemlendi. Yapay zekâ modelleri, çoğu zaman sadece eğitildiği verilerin bir yansıması olduğundan, ırkçılık, cinsiyetçilik ve sınıf ayrımcılığı gibi toplumsal sorunları yeniden üretebiliyor.

Buna ek olarak, deepfake teknolojisi, sahte haber üretimi, siber saldırıların otomasyonu gibi yeni tehditlerle birlikte, yapay zekâ artık sadece bir “yenilik” değil; dijital çağın kontrolsüz silahı olarak da görülüyor.

Neler Düzenlenmek İsteniyor?

“Yapay Zekâ Anayasası” veya “Küresel AI Çerçevesi” adı altında tartışılan düzenlemeler, beş temel alana odaklanıyor:

1. Güvenlik ve Sorumluluk

• YZ sistemlerinin oluşturacağı hatalı kararlar kim tarafından denetlenecek?
• Otonom sistemlerde ölüm veya zarar olursa sorumlu kim?

2. Veri Etiği ve Gizlilik

• Kişisel veriler nasıl kullanılacak?
• Bireyler, kendi verileri üzerindeki haklarını nasıl koruyacak?

3. Şeffaflık ve İzlenebilirlik

• Bir yapay zekâ sisteminin nasıl çalıştığı kullanıcı tarafından anlaşılabilir mi?
• “Kara kutu algoritmalar” şeffaflığa aykırı mı?

4. Adalet ve Tarafsızlık

• Sistemler ırk, cinsiyet, din gibi kimliklerde adil davranıyor mu?
• Önyargılı kararlar nasıl engellenecek?

5. Yapay Zekânın Sınırları

• YZ hangi alanlarda kullanılmamalı?
• Otonom silahlar, yapay zekâ ile yönetilen yargı sistemleri veya bağımsız karar veren yapay zekâ hükümetleri kabul edilebilir mi?

🇪🇺 Avrupa’nın Öncü Adımı: AB Yapay Zekâ Yasası

Avrupa Birliği, 2025’in başında kabul ettiği AI Act (Yapay Zekâ Yasası) ile bu konuda öncü oldu. Yasaya göre YZ sistemleri risk seviyelerine göre sınıflandırılıyor:

• Düşük Risk: Sohbet robotları, öneri sistemleri (örneğin alışveriş siteleri).
• Orta Risk: Eğitimde notlama, işe alım yazılımları gibi insan hayatını doğrudan etkilemeyen ama önemli kararları etkileyen sistemler.
• Yüksek Risk: Sağlık teşhis sistemleri, kredi puanlama algoritmaları, güvenlik kameraları.
• Yasaklı Uygulamalar: Duygu tanıma sistemleri, sosyal puanlama (örneğin Çin’deki “Sosyal Kredi Sistemi”).

Yasa, şirketlerin algoritmalarını açıklamasını, veri setlerini paylaşmasını ve bağımsız denetimden geçmesini şart koşuyor.

🇺🇸 ABD ve Çin Ne Yapıyor?

ABD, daha çok teknoloji firmalarının kendi kendini denetlemesi esasına dayanıyor. OpenAI, Google DeepMind, Anthropic gibi şirketler, gönüllü taahhütlerle sistemlerinin güvenliğini sağlamaya çalışıyor. Ancak bu yaklaşım, yeterince bağlayıcı bulunmuyor.

Çin ise yapay zekâyı devlet kontrolünde tutan bir politika izliyor. Propaganda sistemleri, yüz tanıma altyapıları ve sosyal denetim araçlarıyla YZ’nin yaygın ancak sıkı denetimli kullanımına örnek teşkil ediyor. Bu da küresel düzenleme konusunda büyük bir görüş ayrılığına işaret ediyor.

BRICS Zirvesi ve BM Hamlesi

Temmuz 2025’te Brezilya’nın Rio kentinde düzenlenen 17. BRICS Zirvesinde, “Yapay Zekâ’nın Uluslararası Yönetişimi” başlığı masadaydı. Rusya, Çin, Hindistan, Brezilya ve Güney Afrika, BM bünyesinde bir “AI Etik Konseyi” kurulmasını önerdi.

Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres de benzer şekilde, 2025 sonbaharında “AI for Humanity” (İnsanlık için Yapay Zekâ) adlı uluslararası bir konferans çağrısı yaptı. Amaç, ülkelerin ortak değerlerde buluşabileceği ve bağlayıcı olmayan evrensel ilkeler üzerinde anlaşabileceği bir zemin oluşturmak.

Tehditler: Neler Ters Gidebilir?

• Rekabet engeli: Aşırı sıkı düzenlemeler, yeni girişimlerin büyümesini engelleyebilir.
• Otoriter denetim: Bazı ülkelerde “YZ düzenlemesi” bahanesiyle ifade özgürlüğü kısıtlanabilir.
• Farklılıklar: Kültürel, politik ve teknolojik farklılıklar nedeniyle tek bir küresel sistem kurulamayabilir.
• Silahlanma yarışı: Otonom silahlar ve siber YZ sistemleri, ülkeler arası güvenlik dengesini bozabilir

Geleceğin Kodları: Etik mi, Ticaret mi?

Yapay zekâ, tıpkı elektriğin veya internetin icadı gibi devrimsel bir teknoloji. Ancak bu devrim, kontrol edilmediğinde kendi “Frankestein’ını” yaratabilir. Bu nedenle bir “Yapay Zekâ Anayasası”, sadece hukuki değil; ahlaki ve insani bir ihtiyaç olarak görülmeli.

Ancak düzenlemelerin ticari kaygılarla değil, insan odaklı yaklaşımla belirlenmesi gerekiyor. Bu teknolojiye yön veren şirketler kadar, sivil toplum, akademi ve kullanıcılar da bu sürecin parçası olmalı.

Kodların Yasalaşma Çağı

Yapay zekâ, insanlığın yararına kullanılabilecek en güçlü araçlardan biri olabilir. Ancak bu potansiyelin kötüye kullanılmaması için şimdi harekete geçilmeli. Yapay Zekâ Anayasası, sadece makinelere değil; insanlığa güvenli bir gelecek vaat edebilir.

Bir algoritmanın kararları, bir hâkimin, bir doktorun ya da bir öğretmenin yerini aldığında; artık mesele sadece teknoloji değil, adalet, etik ve özgürlük meselesidir.